पीके रोजी : दलित महिलाले बनाएको बाटोलाई भारतीय सिनेमाले कति पछ्याउन सकेको छ ?

‘अहंकार रूपिनी’ (अहंकारको प्रतीक)... ‘पापी’... ‘वेश्या’... ‘मनुस्मृतिको नियम तोड्ने घृणित महिला’ – यी शब्दहरू मलयालम कवि कुरिपुझा श्रीकुमारको कविता नादियुदे रात्रि (अभिनेत्रीको रात) मा उल्लेख गरिएका  शब्दहरू हुन् ।

झन्डै सय वर्षअघि मलयालम सिनेमाकी पहिलो महिला अभिनेत्री पीकेले व्यक्त गरेका यी भावनाहरू थिए । रोजीको पहिलो र अन्तिम फिल्म विगतकुमारन (लस्ट चाइल्ड) प्रिमियर हुँदा जातीय समाज उनको विरुद्धमा उत्रिएको थियो ।

पी के रोजी दलित समुदायकी थिइन् र यो मूक फिल्ममा नायिकाको भूमिका निभाएकी थिइन् ।

फिल्म १९२८ मा तिरुवनन्तपुरममा रिलिज भएको थियो (यद्यपि यस वर्षको बारेमा केही असहमति छ) । चलचित्र निर्माता जे.सी. डेनियलले निर्देशन गरेका थिए । उनलाई मलयालम सिनेमाको पिता मानिन्छ ।

यस फिल्ममा नायरको भूमिकामा दलित महिला देखिएपछि उच्च जातका दर्शक आक्रोशित भए । उनीहरूले थिएटरमा तोडफोड गरे र डेनियल र रोजीलाई त्यहाँबाट लखेटे । यति गर्दा पनि हिंसा रोकिएन – भीडले रोजीको घरमा आगो लगायो ।

२००३ मा प्रकाशित श्रीकुमारको मार्मिक कविताले रोजीलाई सधैंभरि विस्मृतिमा छोडेको घटनालाई पुनः स्मरण गरायो ।

उनको जीवनको बारेमा धेरै कम जानकारी उपलब्ध छ । गुगलले २०२३ मा उनको १२० औं जन्मदिनमा डूडल समर्पित ग¥यो, तर उनको वास्तविक जन्ममिति आज पनि पुष्टि भएको छैन ।

लेखक विनु अब्राहमले नाष्टनायिका (हराएको नायिका) नामक उपन्यास लेखेका छन् । रोजीको जन्म र मृत्युबारे ठोस जानकारी नभएको उनको भनाइ छ । उनको लोकप्रिय पोट्र्रेट पनि प्रामाणिक मानिदैन ।

रोजीको जन्म सन् १९०० को शुरुमा तिरुवनन्तपुरमको पुलाया समुदायमा भएको थियो, जसलाई समाजमा ‘अछूत’ मानिन्थ्यो । जीविकोपार्जनका लागि घाँस काट्ने गर्थिन् । तर अभिनयप्रतिको उनको झुकावले उनलाई कक्करासी नाटक (लोक नाट्य विधा) मा पाइला टेक्ने मौका दियो ।

रोजी कक्करासी नाटकमा अभिनय गर्ने पहिलो महिला हुन् भन्ने विश्वास गरिन्छ । त्यही समयमा उनले डेनियललाई भेटिन् र विगतकुमारनमा काम गरिन् ।

यस फिल्मको प्रिमियर पछिको कोलाहलका कारण रोजी आफ्नो ज्यान बचाउन तिरुवनन्तपुरम भाग्नुपरेको थियो । केशव पिल्लै नामका व्यक्तिले चलाएको ट्रकमा उनी गुपचुप नागरकोइल गएको बताइएको छ ।

पछि उनले नायर जातका केशव पिल्लैसँग विवाह गरिन् । आफ्नो वास्तविक पहिचान लुकाएर, उसले आफ्नो बाँकी जीवन एक समाजमा बिताइन्, जसले एक पटक उसलाई स्वीकार गर्न अस्वीकार गरेको थियो । उनको मृत्यु सन् १९८० को दशकमा भएको बताइएको छ । तर, यसबारेमा पनि स्पष्ट जानकारी आउन सकेको छैन ।

डेनियल एक धनी मानिस थिए, तर विगतकुमारनको असफलता र फिल्महरू बनाउने उनको पछिल्ला प्रयासहरूले उनलाई आर्थिक रूपमा ध्वस्त बनायो ।

१९६० को दशकमा, इतिहासकार र पत्रकार चेलांगट्ट गोपालकृष्णनले आफ्नो योगदानलाई पुनर्जीवित गरे र उनलाई मलयालम सिनेमाको पिताको रूपमा मान्यता दिए । डेनियल १९७५ मा मृत्यु भयो ।

१९७० देखि, इतिहासकार कुन्नुकुजु एस मणिले रोजीको बारेमा लेख्न थाले । २१औँ शताब्दीमा रोजीलाई मान्यता दिन धेरै प्रयास गरियो ।

विनु अब्राहमले सन् २००५ मा केरला इन्टरनेशनल फिल्म फेस्टिभलमा दलित लेखकहरूको संगठनले जारी गरेको विरोध पत्रबाट पहिलो पटक उनको बारेमा थाहा पाए । यसपछि उनले आफ्नो अनुसन्धानको आधारमा नाष्टनायिका लेखे ।

त्यसपछि, २०१३ मा निर्देशक कमलले मलयालम फिल्म सेल्युलोइड बनाए, जसमा पृथ्वीराज सुकुमारनले डेनियलको भूमिका निभाएका थिए र नयाँ कलाकार चाँदनी गीताले रोजीको भूमिका निभाएका थिए ।

तर, रोजीलाई उच्च जातिको दृष्टिकोणबाट प्रस्तुत गरेकोमा फिल्मको आलोचना पनि भएको थियो । तैपनि, यो फिल्म रोजीको जीवनको सबैभन्दा लोकप्रिय प्रस्तुति बन्यो ।

२०१९ मा, विमेन इन सिनेमा कलेक्टिभ (डब्लुसीसी) ले महिला र नारीवाद प्रवद्र्धन गर्न रोजी फिल्म सोसाइटी स्थापना गरे ।

डब्लुसीसी को संस्थापक सदस्य बिना पल भन्छिन्, ‘रोजीको कथा पूर्ण रूपमा रेकर्ड हुन सक्दैन, तर उनको अस्तित्व जातीय र लिङ्गको संघर्षको प्रतीक बनेको छ ।’

तमिलनाडुमा फिल्म निर्माता पा. रञ्जितको नीलम सांस्कृतिक केन्द्र पी.के. रोजी फिल्म फेस्टिभल सुरु भयो, जसमा दलित विषयवस्तुमा बनेका फिल्महरू प्रस्तुत भए । २०२४ मा केरला इन्टरनेशनल फिल्म फेस्टिभलको सिग्नेचर भिडियोमा पनि रोजीलाई श्रद्धाञ्जली दिइएको थियो ।

यी सबै प्रशंसनीय छन् तर साँचो न्याय तब मात्र हुनेछ जब दलित र महिला कलाकारले भारतीय सिनेमामा आफ्नो उचित स्थान पाउँछन् र दलित र महिला मुख्य पात्र हुने यस्ता फिल्महरू आम बन्छन् ।

आज पनि दलित नायक–नायिका मूलधारका चलचित्रहरूमा विरलै देखिएका छन् र दलित जातिको पहिचान सार्वजनिक रूपमा चिनिएका चलचित्र स्टारहरू विरलै छन् । आज रोजी जिउँदै भएकी भए मुख्य नायिकाको सट्टा सहायक भूमिकामा खेल्नुपर्नेमा निर्देशक कमलको विश्वास छ ।

भारतमा, दलित–विषयमा आधारित सिनेमा मुख्यतया मराठी र तमिल उद्योगहरूमा देखिन्छ, तर त्यहाँ पनि यो प्रायः पुरुष केन्द्रित छ । एक शताब्दी बितिसक्दा पनि भारतीय सिनेमाले रोजी नामकी एक बहादुर दलित महिलाको बाटोलाई पूर्ण रूपमा पछ्याउन सकेको छैन ।

वरिष्ठ फिल्म पत्रकार,बीबीसी