स्मृति इरानी : सिरियलकी बुहारीदेखि शिक्षा अध्येयतासम्म

लगभग २५ वर्ष अघि, २० वर्षकी एउटी अग्ली, पातली युवती मुम्बईको एक प्रोडक्सन हाउसमा अडिसन दिन आइन् । उनकी सह–कलाकार अपरा मेहता उनको ‘सुन्दर रूप’ को कारण  मात्र होइन उनको हातमा किताब भएको कारणले पनि तुरुन्तै उनीप्रति आकर्षित भइन् ।

वर्षौं पछि, जब स्मृति इरानी लोकप्रिय धारावाहिक ‘क्युंकी सास भी कभी बहू थी’ (जुन अहिले पुनः सुरु भएको छ) मा तुलसी विरानीको रूपमा टिभी सनसनी मच्चाइरहेकी थिइन्, उनी प्रायः सुटिङको बीचमा पनि हातमा किताब लिएर देखिन्थिन् ।

त्यसपछि २०१४ आयो... टिभी स्टारबाट मानव संसाधन विकास (एचआरडी) मन्त्रीमा स्मृति इरानीको उदय । उनी मन्त्री भए लगत्तै धेरै विवाद आयो । देशको शिक्षा नीति सम्हाल्न ‘अयोग्य’ भएकोमा उनको चर्को आलोचना भएको थियो ।

दक्षिणपन्थी कार्यकर्ता मधु किश्वरले एक्स मा लेखेकी थिइन्, ‘१२ कक्षा पास गरेकी स्मृति इरानी फेसन मोडेलबाट टिभी बुहारी बनिन् । के यो भारतको शिक्षामन्त्री बन्ने योग्यता हो ?’

यसपछि आलोचनाको बाढी आयो । विपक्षीहरूले २००४ र २०१४ को लोकसभा चुनावको लागि आफ्नो घोषणापत्रमा  शिक्षाको बारेमा विरोधाभासी जानकारी दिएका थिए ।

३८ वर्षीया इरानीले जवाफी हमला गर्दै भनिन् कि ‘मसँग येल विश्वविद्यालयबाट डिग्री छ, जसलाई पछि आलोचकहरूले खिल्ली उडाएका थिए ।
दश वर्ष पछि, २०२४ को लोकसभा चुनाव हारेपछि राजनीतिक चर्चाबाट टाढा भइन् इरानी । अहिले शान्त तर व्यस्त जीवन बिताइरहेकी छिन् । उनी भन्छिन् ‘मेरो क्यालेन्डर शैक्षिक कार्यक्रमहरूले भरिएको छ ।’

उनी मेरिडियन इन्टरनेशनल सेन्टर र एट्लान्टिक काउन्सिलसँग भारत–अमेरिका सम्बन्धमा काम गर्छिन् । उनी यस महिनाको अन्त्यमा नर्डिक इनर्जी रिसर्चद्वारा आयोजित ऊर्जा क्षेत्रमा लैङ्गिक समानता सम्बन्धी सम्मेलनमा बोल्न नर्वे पनि जानेछिन् ।

जब उनी आफ्नो नाटक क्युन्कीको छायांकन गरिरहेकी हुन्नन्  उनी अनुसन्धान पत्र लेख्छिन् । उनी हाल कृत्रिम बुद्धिमत्ता (एआई) लाई जनताको पहुँचयोग्य बनाउने बारेमा अनुसन्धान पत्र तयार गरिरहेकी छिन् ।

जब उनी आफैंले लेखहरू लेखिरहेकी थिइनन्, उनी युवा अनुसन्धानकर्ताहरूलाई गेट्स फाउन्डेसन र भारतीय उद्योग परिसंघ जस्ता संस्थाहरूसँग जोडेर उनीहरूको अनुसन्धानलाई आर्थिक सहयोग गर्छिन् । यी अध्ययनहरूमध्ये एउटा महिलाको स्वास्थ्यमा गर्मीको प्रभावमा छ ।

यस वर्ष मार्चमा अब्जर्भर रिसर्च फाउन्डेसन (ओआरएफ) द्वारा आयोजित रायसिना संवादमा स्मृति इरानीले बोल्दा, दर्शकदीर्घामा बसेका एक व्यक्तिले भने उनले एक अनुभवी अनुसन्धानकर्ताले जस्तै सहजताका साथ अनुसन्धान पत्रहरू र अध्ययनहरू उद्धृत गरेकी थिइन् ।

टिभी कार्यक्रमको छायांकन र यति धेरै शैक्षिक कार्यक्रमहरूमा भाग लिने इरानीसँग अरू कुनै कुराको लागि समय हुँदैन भन्ने सोच्न सकिन्छ, तर उनी चिनियाँ भाषा पनि सिकिरहेकी छिन् ।

अनि राजनीति पनि छ । एक शुक्रबार दिउँसो, उनलाई भाजपा कार्यकर्ताहरू र उत्तर प्रदेशका एक सांसद भेट्न आउँछन्, जसले उनलाई ‘दीदी’ भनेर बोलाउँछन् ।

केही सेकेन्डमै, स्मृति इरानीले गहन अनुसन्धान विषयहरूमा छलफल गर्नेदेखि उत्तर प्रदेशको जटिल जातीय राजनीतिमा स्थानीय नेताहरूलाई उपयुक्त राजनीतिक सल्लाह दिने काममा सहज रूपमा परिवर्तन गर्छिन् । यस क्रममा, उनलाई थाहा छ कि उनले दर्शकहरूलाई प्रभावित गरिरहेकी छिन् ।
क्याम्ब्रिज र हार्वर्डमा उनको व्याख्यानमा भाग लिएकी एक भाजपा सदस्यले भनिन्, ‘जब उनी विदेशी विश्वविद्यालयहरूमा व्याख्यान दिन्छिन्, वातावरण चहकिलो हुन्छ । उनी प्रायः वित्तीय समावेशीकरण, राजनीतिमा महिलाको भूमिका, आदि जस्ता मुद्दाहरूमा बोल्छिन् ।’

आखिर, कति जना यस्ता छन् जसले राजनीति, मनोरञ्जन र शिक्षामा एकैसाथ आफ्नो खुट्टा बलियोसँग गाडेका छन् ? वा कति जना यस्ता छन् जसले केन्द्रमा शिक्षा, सूचना तथा प्रसारण, महिला तथा बाल विकास, कपडा र अल्पसंख्यक मामिला जस्ता मन्त्रालय सम्हालेका छन् ?

अथवा उनले गान्धी परिवारको गढ अमेठीमा उनीहरूको विरासतलाई चुनौती दिए र २०१९ मा जितिन् ?

त्यतिबेला स्मृति इरानीलाई ‘विशाल हत्यारा’ भनिएको थियो, तर पाँच वर्षपछि, २०२४ मा, उनले गान्धी परिवारका वफादार किशोरी लाल शर्मासँग चुनाव हारिन् ।
त्यसबेलादेखि, उनी लगभग पूर्ण–समय शिक्षा क्षेत्रमा पाइला टेकेकी छिन् । यद्यपि, उनी पार्टीले दिएको काम पनि गरिरहेकी छिन् ।

२००३ मा भाजपामा सामेल भएपछि र तत्कालीन प्रधानमन्त्री अटल बिहारी वाजपेयीको निवासमा निर्बाध पहुँच भएका नेताहरूको समूहमा छिट्टै स्थान पाएपछि, स्मृति इरानीलाई राजनीतिलाई शिक्षा वा मनोरञ्जनबाट अलग गर्न गाह्रो छ ।

वर्षौं अघि उनले भनेका थिए कि कांग्रेसले एउटा सम्पूर्ण संयन्त्र सिर्जना गरेको छ, उनीहरूसँग शिक्षाविद्, नर्तक, संगीतकार, कलाकारहरू छन् जो आफ्नो पक्षमा बोल्छन्, उनीहरूले आफ्नो वरिपरि एक प्रेम सिर्जना गरेका छन् र त्यसैले उनीहरूको विरासत अझै पनि बाँकी छ ।

के स्मृति इरानी शिक्षा र आफ्नो बहुप्रतीक्षित अभिनय पुनरागमन मार्फत यस्तै विरासत सिर्जना गर्न चाहन्छिन् ? भन्न गाह्रो छ ।
तर क्युन्कीका उनका सहकलाकार अमर उपाध्यायले स्मृतिले विरोध गरिरहेको, दुव्र्यवहार भइरहेको र भाजपा नेताहरूसँगै पक्राउ परेको देखेको समय सम्झँदै भने,‘एक बिन्दुमा, मैले महसुस गरें कि तुलसी उनको राजनीतिमा थिएन । तुलसी उनको राजनीति थियो ।’